क्रांतिसूर्य महात्मा जोतिबा फुले जंयतीनिमित्त डॉ.राजेंद्र लवटे यांचा विशेष लेख

महात्मा फुले जयंतीनिमित्त लावूनी दिवा ज्ञानाचा, सत्कारणी लाऊ वेळ कोरोना टाळेबंदीचा ..

आज क्रांतिसूर्य महात्मा जोतिबा फुले यांची जयंती. यानिमित्त राष्ट्रवादीचे अध्यक्ष शरद पवार यांनी ज्ञानाचा दिवा लावून महात्मा फुले यांची जयंती साजरी करण्याचे आवाहन केले आहे त्यानिमित्त ..

जोतीराव गोविंदराव फुले (११ एप्रिल १८२७-२८ नोव्हेंबर १८९०) हे महाराष्ट्रातील कार्यकर्ते, विचारवंत, समाजसुधारक आणि लेखक होते. अस्पृश्यता निर्मूलन आणि जातीव्यवस्था, महिला मुक्ती आणि हिंदू कौटुंबिक जीवनात सुधारणा यासह अनेक क्षेत्रात त्यांचे कार्य विस्तारले. फुले यांनी सप्टेंबर १८७३ मध्ये आपल्या अनुयायांसह, शूद्रातिशूद्र लोकांना समान हक्क मिळावे यासाठी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली. फुले हे महाराष्ट्रातील समाज सुधारणेच्या चळवळीतील एक महत्त्वाची व्यक्ती मानले जातात. ते आणि त्यांची पत्नी सावित्रीबाई फुले हे भारतातील महिला शिक्षणाचे प्रणेते होते. महिला आणि शूद्र जातीच्या शिक्षणासाठी त्यांनी केलेल्या प्रयत्नांमुळे ते प्रख्यात आहेत. त्यांनी ऑगस्ट १८४८ मध्ये भारतात मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली. मानवतावाद हा महात्मा फुले यांचा जीवनध्यास होता.

बालपण व सुरवातीचे जीवन: जोतीराव गोविंदराव फुले यांचा जन्म अक्षरशः निरक्षर बागकाम व भाजीपाला उत्पादकांच्या माळी जातीच्या कुटुंबात ११ एप्रिल १८२७ रोजी झाला होता. या कुटुंबाचे मूळ आडनाव गोऱ्हे होते आणि ते मूळचे सातारा जिल्ह्यातील खटाव तालुक्यातील कटगुण या खेड्यातील होते. फुले यांचे आजोबा शेटीबा गोऱ्हे पुण्यात स्थायिक झाले आणि लग्नासारख्या धार्मिक आणि सामाजिक कार्यक्रमासाठी फुले, हार आणि फुलांच्या विक्रीचा व्यवसाय सुरू करून अधिक प्रगल्भ झाले. या कुटुंबाकडे काही शेतजमीन तसेच शहरात एक दुकान होते. फुले यांचे वडील व दोन काका शेवटच्या पेशव्याच्याकडे माळी म्हणून काम करीत असत व हे कुटुंब 'फुले' (फुलांचे व्यावसायिक) म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

      फुले यांचे वडील गोविंदराव यांनी आपल्या भावासोबत कौटुंबिक व्यवसाय चालविला. त्याची आई चिमनाबाई फुले अवघ्या नऊ महिन्यांचे असताना मरण पावली. त्यांना एक मोठा भाऊ होता. माळी समाजाने शिक्षणात जास्त प्रगती केली न्हवती. फुले पण याला अपवाद नव्हते व त्यांनी वाचन, लेखन आणि अंकगणित या मूलभूत गोष्टी शिकण्यासाठी प्राथमिक शाळेत शिक्षण घेतल्यानंतर शाळा सोडली. ते घरच्या लोकांसोबत दुकान व शेत या दोन्ही ठिकाणी कामात मदत करू लागले. तथापि, फुले यांच्या माळी जातीतील एका ख्रिश्चन धर्म स्वीकारलेल्या व्यक्तीने त्यांची बुद्धिमत्ता ओळखली आणि फुले यांच्या वडिलांना मरे मिशेल चालवत असलेल्या स्कॉटिश मिशन हायस्कुल मध्ये प्रवेश घेण्यास गळ घातली व त्यांची परवानगी घेतली. जोतीरावांचे इंग्रजी शाळेतील शिक्षण १९४७ मध्ये पूर्ण झाले. प्रथेनुसार वयाच्या १३ व्या वर्षी त्यांनी वडिलांनी निवडलेल्या आपल्याच समाजातील मुलीशी लग्न केले.

            त्यांच्या आयुष्याला वळण देणारी घटना १८४८ मध्ये घडली, जेव्हा त्यांनी ब्राह्मण मित्राच्या लग्नाला लावली. फुले यांनी विवाहाच्या मिरवणुकीत भाग घेतला, परंतु मित्राच्या आई-वडिलांनी याबद्दल त्यांना फटकारले व अपमान केला. त्यांनी फुले यांना  सांगितले की शूद्र लोकांनी अश्या सोहळ्यात सहभागी होण्यापासून स्वतः दूर राहिले पाहिजे. त्याच वर्षी त्यांनी ख्रिश्चन मिशनरी चालवत असलेल्या अहमदनगरमधील पहिल्या मुलींच्या शाळेला भेट दिली. १८४८ मध्येच तरुण जोतीबाने थॉमस पेन यांचे ‘राईटस ऑफ मॅन’ (१९७१) हा ग्रंथ वाचला आणि सामाजिक न्यायाची तीव्र भावना त्यांच्या मनात विकसित झाली. फुले यांच्या लक्षात आले कि भारतीय समाजात शूद्रातिशूद्र आणि स्त्रिया यांचे अशिक्षितपणामुळे खूप नुकसान झाले आहे आणि त्यांच्या मुक्ततेसाठी शिक्षणाशिवाय तरणोपाय नाही.

सामाजिक सक्रियता: फुले यांच्या लक्षात आले कि समाज व्यवस्थेत जाणीवपूर्वक दुसऱ्यावर अवलंबून राहण्यासाठी व त्यांचे शोषण करण्यासाठी लोकांना अशिक्षित, अज्ञानी ठेवून आणखी गरीब केले जाते. त्यांच्यासाठी अंधश्रद्धा निर्मूलन हा व्यापक सामाजिक-आर्थिक परिवर्तनाचा एक भाग बनला. मानवाचे शोषण संपविण्याची ही त्यांची रणनीती होती. जोपर्यंत आर्थिक शोषणांची चौकट संपुष्टात येत नाही तोपर्यंत केवळ सल्ला, शिक्षण आणि जगण्याचे पर्यायी मार्ग पुरेसे नाहीत. शुद्र-अतिशुद्राच्या गुलामगिरीचे, दुखाचे कारण अविद्या आहे असे फुले म्हणत. म्हणून त्यांनी ‘शेतकर्‍याचा आसुड’ या ग्रंथात म्ह्टले आहे की-

विद्ये विना मती गेली । मती विना निती गेली ॥

निती विना गती गेली । गती विना वित्त गेले ।।

वित्त विना शुद्र खचले । एवढे अनर्थ एका अविद्येने केले ॥

महात्मा फुले यांचा हा संदेश क्रांतीकारक व एक नविन तत्वज्ञान मांडणारा आहे. या संदेशामुळेच पुष्यमित्र शृंगाच्या प्रतिक्रांतीपासून जवळपास २००० वर्षापासून एखाद्या मुक्या जनावराप्रमाणे राहणार्‍या शूद्रातिशुद्र समुहाचा अडकलेला हुंकार मुक्त झाला.

            फुले यांनी हंटर कमिशन पुढे त्यांनी पुढील प्रमुख मागण्या केल्या १) १२ वर्षाखालील मुलं-मुलींना प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत असावे, २) प्राथमिक शाळेतील शिक्षक शेतकरी वर्गातील असावेत, ३) दक्षिणा फंडातील रक्कम प्राथमिक शिक्षणावर खर्च करावी. शिक्षण प्रसाराच्या कार्यासाठी जोतीराव आणि त्यांची पत्नी सावित्रीबाई यांनी १८४८ मध्ये भारतात मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली आणि त्यासाठीच त्यांना पालकांचे घर सोडण्यास भाग पाडले गेले. नंतर त्यांनी कनिष्ठ जातींमधील मुलांसाठी शाळा सुरू केल्या. १८५२ मध्ये जोतीराव यांनी स्थापन केलेल्या तीन शाळा सुरू होत्या. दुर्दैवाने, १८५८ पर्यंत त्यांनी हे कार्य थांबवले. १८५७ च्या विद्रोहमुळे खासगी युरोपियन देणगी बंद पडल्याचा एलेनोर झेलियट ने केलेला दोषारोप, सरकारी पाठिंबा काढून घेतल्यामुळे आणि शालेय अभ्यासक्रमावर मतभेद झाल्यामुळे जोतीरावांनी शाळा व्यवस्थापन समितीचा राजीनामा दिला. त्यांनी विधवा पुनर्विवाह चळवळ सुरु केली आणि १८५४ मध्ये सर्व जाती-धर्मातील विधवांसाठी आसरा दिला तसेच स्त्री-बालहत्या रोखण्यासाठी नवजात अर्भकांसाठी पाळणाघर सुरू केले. फुले यांनी घराचे दरवाजे उघडून गोरगरीब, कनिष्ठ लोकांना विहिरीचा वापर करायला देऊन या लोकांवरील सामाजिक अस्पृश्यतेचा कलंक दूर करण्याचा प्रयत्न केला. १८७७ मध्ये फुले यांनी दुष्कळपीडितांना मदत केली.

धर्म आणि जातीबद्दलची मते: ज्योतीबांच्या काळातील महाराष्ट्रीयन समाज हा जातीच्या आधारे खूप विखुरलेला होता. त्यांनी संत तुकाराम यांच्या अभंगांच्या आधारावर 'अखंड' लिहिले. त्यांना जाती-आधारित भेदभाव आवडत नव्हता. फुले यांच्या मते जातिव्यवस्थेचे मूळ हे उच्च जातीच्या हिंदूंचा ग्रंथ वेद यात दडले आहे व त्यावर टीका करताना ते वेदाला खोट्या चेतनाचे व अहंकाराचे एक रूप मानत असत. पारंपारिक वर्णव्यवस्थेत न बसणाऱ्या लोकांसाठी 'दलित' ( सामाजिक व्यवस्थेत शोषणामुळे दुभंगलेले, चिरडलेले लोक) हा शब्द मराठी भाषेमध्ये आणण्याचे श्रेय फुलेंना जाते. १९७० च्या दशकात दलित पँथर्सने हा शब्दप्रयोग लोकप्रिय केला.  

सत्यशोधक समाजाची स्थापना: २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी फुले व त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी आपल्या समाजाची आर्थिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक दुर्दशा संपवण्यासाठी सत्यशोधक समाजाची (समाजातील सत्य शोधणाऱ्या लोकांची संस्था) स्थापना केली व फुले तिचे संस्थापक अध्यक्ष व खजिनदार होते. सार्वजनिक सत्यधर्म ग्रंथाच्या प्रस्तावनेत ते म्हणतात, "ब्राम्हणांपासून संरक्षण करण्याकरिता व विद्धेद्वारे शूद्र लोकांना त्यांचे वास्तविक अधिकार समजून देण्याकरिता सत्यशोधक समाज आहे". सत्यशोधक समाज संस्थेच्या माध्यमातून रंजल्या-गांजलेल्यांच्या हक्कावर त्यांनी प्रकाश टाकला. त्यांनी मूर्तिपूजेला विरोध दर्शविला आणि जातीव्यवस्थेविरुद्ध आवाज उठवला. सत्यशोधक समाजाने तर्कशुद्ध विचारसरणीचा प्रचार व प्रसार केला. फुले यांच्या मते या सृष्टीचा एकच निर्माता आहे व ते त्याला 'निर्मिक' म्हणतात. या निर्मिकाला प्रसन्न करून घेण्यासाठी पुजारी, पुरोहित, मौलवी, पादरी अशा मध्यस्थांची गरज नसते. प्रत्येक माणूस स्वतःच्या धार्मिक विधी करू शकतो, मनुष्य आपल्या जातीने नव्हे तर कर्मांनी श्रेष्ठ होतो.

१८९० मध्ये फुले यांच्या निधनानंतर त्यांच्या अनुयायांनी महाराष्ट्राच्या दुर्गम भागात सत्यशोधक समाजाचे कार्य सुरु ठेवले. तत्कालीन समाजातील जातीवर आधारित पिळवणूक थांबविणे, आर्थिक विषमता दूर करणे, स्त्री-पुरुष समानता आचारविचारात रुजवणे यासाठी सत्यशोधक समाजाने काम केलेले दिसते. कोल्हापूरचे राजर्षी शाहू महाराज यांनी सत्यशोधक समाजाला नैतिक पाठिंबा दर्शविला. पुढे अंधश्रद्धा निर्मूलन करण्याचे काम सत्यशोधक समाजाने जोमाने सुरु ठेवले. सावित्रीबाई नव्वद महिला सदस्य असलेल्या महिला विभागाच्या प्रमुख झाल्या ज्यांनी मुलींसाठी पहिल्या शिक्षिका म्हणून काम केले. महात्मा फुले यांच्या निधनानंतर सत्यशोधक समाजाचे काम विस्तारातच राहिले. सावित्रीबाई आणि डॉ. यशवंतराव फुले यांच्याबरोबर फातिमाबी शेख, नारायण मेघाजी लोखंडे, कृष्णराव भालेकर, धोंडीराम नामदेव कुंभार, सोमनाथ रोडे, नारो बाबाजी महाधट, वासुदेवराय आणि तानूबाई बिर्जे, मुक्त साळवे, ताराबाई शिंदे, विश्राम रामजी घोले, अनेक सत्यशोधकांनी, हाजी काझी वकील, मुकुंदराव पाटील अशा अनेक सत्यशोधकांनी सत्याच्या शोधाचा प्रवास थांबू दिला नाही. तसेच भीमराव विठ्ठल महामुनी, भाऊराव पाटोळे. मोतीराम वानखेडे अशा अनेक जलसाकारानी लोकनाट्याच्या माध्यमातून समाजप्रबोधन केले. दीनमित्रकार मुकुंदराव पाटील यांनी १९१० ते १९६७  या ५७ वर्षाच्या प्रदीर्घ काळात दीनमित्र हे वृत्तपत्र अहमदनगर जिल्ह्यातील तरवडी या गावातून चालवून सत्यशोधक विचारांचा जागर कायम ठेवला. दिनमित्रच्या अग्रलेखावर छापला जाणारा खालील काव्यखंड खूप अर्थपूर्ण आहे

ज्याशी दु:खांनी गांजिले| तेचि सोयरे आपुले| ठेवी मुक्तीला गाहाण| काढी तयांकरिता ऋण|

तोची दीनांचा कैवारी| दीनां मानी देवापरी| ऐसा साधु सत्पात्र| म्हणा तया दीनिमत्र ||

व्यवसाय: फुले हे सामाजिक कार्याबरोबर व्यावसायिक देखील होते. १८८२ आसपास फुले यांनी व्यापारी, शेतकरी आणि महानगरपालिका कंत्राटदार अशा विविध जबाबदाऱ्या पार पाडल्या.

पुण्याजवळ मांजरी येथे जोतीराव यांची ६० एकर शेती होती. काही काळ त्यांनी शासनाचे कंत्राटदार म्हणून काम केले आणि १८७० च्या दशकात पुण्याजवळ खडकवासला येथे भारतातील पहिल्या दगड-मातीच्या धरणाच्या बांधकामासाठी आवश्यक असणारे साहित्य पुरवले. फुले यांचा आणखी एक व्यवसाय होता तो म्हणजे धातू-ओतकाम केलेली उपकरणे पुरविणे.

फुले यांची १८७६ मध्ये तत्कालीन पूना नगरपालिकेत आयुक्त (नगरपरिषद सदस्य) म्हणून नियुक्त झाली होती.  आणि १८८३ पर्यंत बिनविरोध या पदावर काम केले.

महात्मा म्हणून मान्यता: धनंजय कीर यांच्या मते, फुले यांना ११ मे, १८८८ रोजी मुंबईतील रावबहाद्दूर विठ्ठलराव कृष्णाजी वडेकर यांनी महात्मा हि उपाधी दिली. महाराष्ट्रात तसेच भारतातील इतर भागातही विविध स्थळांना फुले यांच्या स्मरणार्थ बरीच रचना व ठिकाणे आहेत. उदा. विधानभवनाच्या (महाराष्ट्र राज्यातील असेंब्ली बिल्डिंग) प्रांगणात पूर्णाकृती पुतळा, महात्मा जोतीबा फुले मंडई, मुंबईत; पुण्यातील महात्मा फुले संग्रहालय; महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी, अहमदनगर जिल्हा, महाराष्ट्र; पुण्यातील सर्वात मोठी भाजीपाला बाजारातील महात्मा फुले मंडई; रोहिलखंड विद्यापीठातील एम. जे. सुभर्ती कॉलेज ऑफ फिजिओथेरपी हे पूर्वी त्यांच्या नावावर होते यांना फुले यांचे स्मरणार्थ नाव दिले आहे.

जी. पी. देशपांडे यांचे जीवनशैली नाटक सत्यशोधक (सत्य शोधक) पहिल्यांदा जननाट्य मंचने 1992 मध्ये सादर केले. प्रजासत्ताक भारताचे पहिले मंत्री आणि भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार बाबासाहेब आंबेडकर यांना महात्मा फुले यांनी प्रेरित केले.

ग्रंथलेखन: तृतीय रत्न (१८५५); ब्राह्मणांचे कसब (१८६९), छत्रपती शिवाजीराजे भोसले यांचा पोवाडा (जून, १८६९)  पोवाडा: विद्याखात्यातील ब्राह्मण पंतोजी (जून १८६९), गुलामगिरी (१८७३), शेतकऱ्याचा आसूड (जुलै, १८८१), सत्सार अंक (१ जून १८८५), सत्सार अंक (ऑक्टोबर, १८८५), इशारा (१८८५ ऑक्टोबर), ग्रामजोश्यांसंबंधी जाहीर खबर (१८८६), सत्यशोधक समाजोक्त मंगलाष्टकांसह सर्व पूजा-विधी (१८८७), सार्वजनिक सत्यधर्म (एप्रिल, १८८९, १८९१), अखंडादि काव्यरचना (१८८७) , अस्पृश्यांची कैफियत.

महात्मा फुले यांच्या जीवन व कार्यावरील चरित्रे व इतर ग्रंथ: फुले यांचे प्रारंभिक चरित्र म्हणजे मराठी भाषेतील- महात्मा जोतीराव फुले (पाटील पंढरीनाथ सीताराम, १९२७, एप्रिल २०००); महात्मा फुले: जीवन आणि कार्य (ए. के. घोरपडे, १९५३), महात्मा जोतीराव फुले: आमच्या समाजक्रांतीचे जनक (धनंजय कीर, १९९६), म. फुले समग्र वाङ्मय (फडके य.दि.), आम्ही पाहिलेले फुले चरित्र साधने (१९९६), जोशी महेश (सत्यशोधक समाजाचा इतिहास प्रस्तावना खंड, महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि सांस्कृतिक मंडळ), महात्मा फुले आणि चिपळूणकर (माळी गजमल), सत्यशोधक चळवळ (गायकवाड वि. बा. २०१५), महात्मा फुले यांच्या अप्रकाशित आठवणी (रघुवंशी, ग.वि.), महात्मा फुले आणि त्यांच्याशी संबंधित अप्रकाशित साहित्य स्वातंत्र्य चळवळीच्या इतिहास विषयक मुंबई राज्य समितीकडे आहे.

            महात्मा जोतीबा फुले यांचा मृत्यू २ नोव्हेंबर, १८९० रोजी झाला. जरी ते आता आपल्याबरोबर नसले तरी ते सामाजिक क्रांतीचे आद्य प्रणेते म्हणून ते जगात अटळ ध्रुव ता-यासारखे चमकत आहेत आणि युगानुयुगे ते मानवतेसाठी प्रेरणा देत राहतील.

११ एप्रिल, २०२० रोजी आपण महात्मा जोतीराव फुले यांची १९३ वी जयंती साजरी करत असताना कोरोनाच्या गडद छायेत संपूर्ण जग सापडले आहे. अशावेळी कोरोना विषाणूचा प्रसार रोखण्यासाठी २२ मार्चपासून महाराष्ट्रात टाळेबंदी लागली असून सगळ्यांनाच सक्तीने घरी बसावे लागली आहे. बाकीची घरगुती कामे करून उर्वरित वेळ मनोरंजन, बैठे खेळ या बरोबरच वाचन संस्कृती वाढवण्यास इष्टापत्तीच आहे. राष्ट्रवादीचे अध्यक्ष मा. शरद पवार यांनी आज ज्ञानाचा दिवा लावून महात्मा फुले यांची जयंती साजरी करण्याचे आवाहन करताना म्हटले आहे कि महात्मा जोतिबा फुले यांनी अंधश्रद्धेचे कधीच समर्थन केले नाही. त्यामुळे अंधश्रद्धेच्या मागे आपण जाणे योग्य नाही. अंधश्रद्धा हि माणसाला दैववादी बनवते. ज्यावेळी माणूस दैववादी बनतो त्यावेळी माणसातील चिकित्सा करण्याचा मार्ग संपुष्टात येतो. अंधश्रद्धेचा पुरस्कार करू नये. दैववादी असता काम नये. ज्ञानाचे समर्थन करण्याची भूमिका अखंडपणे स्वीकारली पाहिजे आणि त्या रस्त्याने आपण जाण्याचा निर्धार करूया असे सोशल मीडियाच्या माध्यमातून केले. तरी आपण सर्व आजपासून दररोज ज्ञानाचा दिवा एखाद्या पुस्तकाचे, प्रकरणाचे अथवा लेखाचे वाचन, लेखन, चिंतन, मनन करून आपल्या ज्ञानात भर घालून अज्ञानाचा अंधःकार दूर करण्याचा संकल्प करू व "अत्त दिप भव, स्वयं दिप भव " या बुद्धाच्या वचनाप्रमाणे आत्मज्ञानरूपी स्वयंप्रकाशात अधिकाधिक उजळून निघू व कोरोनाच्या टाळेबंदीच्या संकटावर मात करू ..

डॉ. राजेंद्र आनंदा लवटे,वनस्पतीशास्त्र विभागप्रमुख,राजे रामराव महाविद्यालय, जत, जि. सांगली