धरणांच्या सुरक्षिततेचा प्रश्न

 मान्सूनच्या पावसाने देशातील बहुतांश धरणांमध्ये पाण्याची आवक वाढली आहे.  काही छोट्या धरणांमधून पावसाचे पाणी ओसंडून वाहत आहे, तर मोठ्या धरणांच्या भरण्याच्या क्षेत्रात आलेल्या अतिरिक्त पाण्याचा विसर्ग वेगाने केला जात आहे.  चांगला पाऊस असलेल्या नद्यांच्या प्रवाह क्षेत्रात बांधलेल्या धरणांच्या भरावाच्या क्षेत्रात सरासरीपेक्षा जास्त पाण्याची आवक होत असल्याने धरणांच्या सुरक्षिततेसाठी अतिरिक्त पाण्याचा निचरा करणे आवश्यक होते.कधी कधी हा विसर्ग एवढा असतो की सखल भागातील वस्त्या पुराच्या बळी ठरतात.  या दृष्टिकोनातून, धरणे काहीवेळा सामान्य जीवनासाठी धोकादायक असल्याचे दिसून येते.  परंतु आधुनिक जीवनाच्या विकासाची रचना अशा प्रकारे केली गेली आहे की धरणे हा विकासाच्या शिडीचा एक आवश्यक घटक बनला आहे.  वीजनिर्मितीपासून ते सिंचनापर्यंत सर्वच गोष्टींसाठी पाण्याच्या उपलब्धतेची गरज लक्षात घेऊन जगाला धरणांची गरज अधोरेखित होते.

जेव्हा आपण निसर्गाचा प्रवाह रोखतो आणि त्यावर नवीन रचना तयार करतो तेव्हा निसर्ग सतत मुक्त होण्यासाठी धडपडत असतो.  एक सामान्य माणूस आपल्या मनाविरुद्ध कोणतेही बंधन सहजासहजी स्वीकारत नाही, मग नद्यांनी आपल्या नैसर्गिक गतीच्या मार्गात येणारे अडथळे सहजतेने स्वीकारावेत अशी अपेक्षा आपण कशी करू शकतो?  असे असले तरी, जगातील प्रत्येक अस्तित्वाला एक निश्चित आयुर्मान असते आणि ठराविक काळानंतर त्याची क्षमता नष्ट होऊ लागते.  आजकाल देशातील अनेक मोठ्या धरणांबाबतही तेच घडत आहे. भारतातील धरणांबाबतचा संयुक्त राष्ट्रांचा अहवाल धक्कादायक आहे.  या अहवालात असे म्हटले आहे की 2025 पर्यंत भारतात अशी एक हजाराहून अधिक धरणे असतील जी पन्नास वर्षांहून अधिक जुनी आहेत आणि या धरणांमुळे जीवित आणि मालमत्तेला मोठा धोका निर्माण होऊ शकतो.  अहवालात असेही म्हटले आहे की 2050 पर्यंत पृथ्वीवरील बहुतेक लोक धरणांच्या आसपास राहत असतील.  म्हणजे धरण परिसरात लोकसंख्या अधिक असणार आहे. बहुतेक धरणे विसाव्या शतकातील असून त्यांचे सुरक्षित आयुष्याचा कालावधी पूर्ण झाला आहे. अशा परिस्थितीत लोकांच्या जीवाला मोठा धोका होऊ शकतो.  असे 'एजिंग वॉटर इन्फ्रास्ट्रक्चर' या संयुक्त राष्ट्रांच्या अहवालात म्हटले आहे.  1930 ते 1970 या कालावधीत जगभरात बांधण्यात आलेली अठरा हजार सातशे धरणे असल्याचे त्यात नमूद करण्यात आले आहे.  त्यांची रचना पन्नास ते शंभर वर्षांहून अधिक काळ टिकेल अशी आहे.  पण पन्नास वर्षात काँक्रीट बंधार्‍यातील कमकुवतपणा दिसू लागतो हेही निश्चित.

याच अहवालात सुमारे दीडशे वर्षांपूर्वी बांधलेल्या केरळमधील मुल्लापेरियार धरणाचाही उल्लेख आहे.  हे धरण कधीही धोका देणारे ठरू शकते आणि तसे झाले तर पन्नास लाखांहून अधिक लोकांना धोका निर्माण होऊ शकतो, असा इशारा या अहवालात देण्यात आला आहे.  मुल्लापेरियार धरण हे 53.6 मीटर उंचीचे धरण असून त्याची पाणी धारण क्षमता 4430 चौरस मीटर आहे.  हे धरण 1895 मध्ये ब्रिटिश सरकारने सिंचनाच्या उद्देशाने बांधले होते. 1959 मध्ये यातून वीजनिर्मितीही सुरू झाली.  

बांधणीच्या वेळी धरणाचे आयुष्य पन्नास वर्षे असल्याचे सांगितले जात होते, तर आता त्याला एकशे सत्तावीस वर्षे झाली आहेत.कावेरी नदीवरील कल्लानाई धरण हे भारतातील सर्वात जुने धरण आहे, जे चोल वंशाचे शासक करिकालन यांनी इ.स.पूर्व पहिल्या शतकात बांधले होते.  हे धरण 329 मीटर लांब आणि 20 मीटर रुंद आहे.  सव्वा दोनशे मीटर उंच असलेले भाक्रा नांगल हे धरण भारतातील सर्वात मोठे आणि आशियातील दुसरे सर्वात मोठे धरण आहे, तर टिहरी धरण हे भारतातील सर्वात उंच धरण आहे.  उंचीच्या बाबतीत ते जगात आठव्या क्रमांकावर आहे.

जुन्या धरणांमुळे जीवित आणि मालमत्तेचा धोका फक्त भारतालाच होणार आहे असे नाही.  तर हा धोका जगभर जाणवणार आहे.  भारताचा विचार करता, योग्य देखभालीचा अभाव हे धरणांमुळे निर्माण झालेल्या धोक्याचे मूळ कारण असल्याचे मानले जाते.  धरणांचे अपयश म्हणता येईल अशा तीन डझनाहून अधिक दुर्घटना भारतात घडल्या आहेत.  31 मार्च 2017 रोजी राजस्थानच्या झुंझुनू जिल्ह्यातील मलसीसर गावात अशी दुर्घटना घडली होती. 588 कोटी रुपये खर्चून अलीकडेच बांधलेले हे धरण तीन महिनेही टिकू शकले नाही.विशेष म्हणजे 2000 ते 2009 या काळात जगात धरणांशी संबंधित दोनशेहून अधिक दुर्घटना घडल्या  असून त्यापैकी सर्वाधिक जीवित आणि वित्तहानी अमेरिकेत झाली आहे.  अशा प्रकारे, इतिहासाच्या वेगवेगळ्या कालखंडात अमेरिकेसह जगातील बहुतेक देशांना धरणांमुळे दुर्घटनांना सामोरे जावे लागले आहे.  इतिहासातील सर्वात जुनी ज्ञात धरण दुर्घटना इस.  सन 575 मधील येमेन येथील मारिब धरण दुर्घटना होती, ज्यामुळे पन्नास हजारांहून अधिक लोकांना त्यांची घरे सोडावी लागली.

25 ऑगस्ट 1894 रोजी भारतातील गढवाल प्रदेशात गोहना लेक धरण फुटले.  त्यानंतर 19 ऑगस्ट 1917 रोजी ग्वाल्हेरचे टिग्रा धरण आणि 7 डिसेंबर 1961 रोजी पुण्याचे पानशेत धरण दुर्घटनेचे बळी ठरले.  भारतातील इतर धरण अपघातांमध्ये 1978 मध्ये दामोदर व्हॅली प्रकल्प, 1961 मध्ये बिहारमधील खरगपूर धरण, 1979 मध्ये गुजरातमधील मच्छू धरण आणि 2017 मध्ये बिहारमधील भागलपूर धरण फुटणे यांचा समावेश होतो. 2019 मध्ये रत्नागिरी (महाराष्ट्र) तिवरे   आणि 2021 मध्ये वैशाली जिल्ह्यातील महनार विभागातील स्लुइस गेटजवळ बांधलेले  धरणाचे फुटणे हे प्रमुख आहेत. गुजरातमधील मच्छू धरण फुटून दोनशे लोकांचा मृत्यू झाला होता.  अशाप्रकारे, जगातील धरण दुर्घटनेनंतर, सर्वात जास्त नुकसान चीनच्या हेनान प्रांतात 1975 मध्ये झाले होते. तेव्हा बांकियाओ धरण फुटून सुमारे अडीच लाख लोकांचा मृत्यू झाला होता आणि 10 लाख लोकांना विस्थापित व्हावे लागले होते. 

असे असले तरी आपल्या जीवनाच्या योग्य विकासासाठी धरणांचे अस्तित्व आवश्यक आहे आणि जी धरणे मानवी जीवनाच्या गरजा पूर्ण करण्यात मनापासून योगदान देत आहेत, त्यांची योग्य काळजी घेणेही आवश्यक आहे. ही गरज लक्षात घेऊन भारताच्या संसदेने राष्ट्रीय धरण सुरक्षा कायदा मंजूर केला आहे जो 30 डिसेंबर 2021 पासून लागू झाला आहे.  या कायद्यातील तरतुदींनुसार, सर्व राज्यांनी धरण सुरक्षा प्राधिकरण आणि धरण सुरक्षा समित्या स्वतंत्रपणे स्थापन करायाच्या आहेत. वास्तविक धरण सुरक्षा विधेयक 2018 च्या लोकसभेत मांडण्यात आले, तेव्हा काही प्रादेशिक पक्षांनी याला विरोध केला आणि म्हटले की हे राज्यांच्या अधिकारक्षेत्रावरील अतिक्रमण आहे, परंतु सरकारने असा युक्तिवाद केला की जर दोन किंवा अधिक राज्यांनी कोणत्याही बाबतीत त्यांची संमती दिल्यास ती बाब केंद्राच्या अधिकारक्षेत्रात येते. वास्तविक धरणांच्या सुरक्षेबाबत सरकारने जागरुकता आणि बांधिलकी दाखवली हे महत्त्वाचेच आहे.  

धरण सुरक्षा विधेयक मंजूर झाल्यानंतर अनेक राज्य सरकारांनी धरण सुरक्षा प्राधिकरण आणि धरण सुरक्षा समित्यांच्या स्थापनेबाबत अपेक्षित उत्साह दाखवला नसला तरी धरणांच्या सुरक्षेसाठी केंद्र सरकारची प्रबळ इच्छाशक्ती आवश्यक होती असे मानता येईल.  हाच पुढाकार अपेक्षित गती आणि दिशा देण्यात यशस्वी होईल.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली